تربیت دینی فرزند
هفده ربیع الاول ، بهاری ترین فصل اهل زمین است.
میلاد نبی اکرم حضرت محمد (ص) و امام صادق (ع) بر مسلمین جهان تهنیت باد.
نقش خانواده در تربیت دینی فرزند با تاکید بر سیره نبوی
قال رسول الله - صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه - : اَكْرِمُوا اَوْلادَكُمْ وَ اَحْسِنُوا آدابَكُمْ.
رسول اكرم - صلي الله عليه و آله - فرمود: به فرزندان خود احترام كنيد و با آداب و روش پسنديده با آنها معاشرت نماييد.
«بحار الانوار، ج 23، ص 114»
کودکان در جریان اجتماعی شدن، عواطف مختلفی از قبیل مهر، محبت، فداکاری، گذشت، حسادت، کینه و خشم و… را در کنار والدین، خواهران وبرادران خود تجربه می‌کند اعضای خانواده به حدی به هم وابسته اند که هر نوع مشکل یا مسئله یک عضو خانواده به طور مستقیم بر زندگی سایر اعضای خانواده تاثیر می‌گذارد. خانواده اولین و مهمترین محیطی است که کودک در آن از کیفیت روابط انسانی آگاهی پیدا می‌کند. مهم‌ترين وظيفۀ والدين و مربيان تربيتى اين است كه متربّى را در محيط خانواده و مدرسه در سه بُعد شناخت، ايمان و عمل به بايدها و نبايدها پرورش دهند.
مفهوم «تربيت دينى» در پيوند با سه محور شناخت، ايمان و عمل قابل تحقق است. بنابراين، مى‌توان گفت:تربيت دينى فرآيندى است كه از طريق اعطاى بينش، التزام قلبى و عملى به فرد، هماهنگ با فطرت و به دور از جبر و فشار، به منظور نيل به سعادت دنيوى و اخروى انجام مى‌گيرد.
شايد كم‌تر كسى دربارۀ ضرورت و لزوم تربيت دينى شك كند؛ زيرا با اندكى تفكر روشن مى‌شود كه سعادت انسان در گرو تربيت دينى است. تربيت دينى مى‌تواند ارتباط آفريده با آفريدگار را مستحكم‌تر كند و او را به پذيرش تعهّد و قبول مسئوليت وادارد. انگيزۀ بعثت انبيا نيز در اصل بر همين هدف استوار است.قرآن كريم كه كتاب هدايت و انسان سازى است در پاره‌اى از آيات به طور صريح به تربيت دينى فرزندان پرداخته، مى‌فرمايد:
يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نٰاراً وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ…تحریم ۶
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! خود و خانوادۀ خويش را از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگها است نگه داريد.
اولياى گرامى اسلام نيز بر تربيت به طور عام و تربيت دينى فرزندان به طور خاص تأكيد و توصيه كرده‌اند. رسول خدا(ص) مى‌فرمايد: فرزندانتان را با سه ويژگى تربيت كنيد: دوستى پيامبرتان، دوستى اهل بيت او و قرائت قرآن.
همان حضرت مى‌فرمايد: به كودكان خود در هفت سالگى امر كنيد كه نماز بگزارند.
روش‌شناسى و بررسى شيوه‌هاى تربيتى در نظام تعليم و تربيت اسلامى از جايگاهى مهم برخوردار است و درخت پرثمر تربيت آن‌گاه به بار مى‌نشيند كه نكات تربيتى در قالب شيوه‌هاى درست و مناسب در امر تربيت فرزندان به اجرا درآيد.
در اسلام و سيرۀ تربيتى معصومين(ع) روشها و شيوه‌هايى به كار گرفته شده است كه برخى از مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:
1. روش الگويى
روش الگويى، به دليل عينى و كاربردى بودن، از نفوذ و تأثيرگذارى فراوانى برخوردار است. قرآن كريم از پيغمبر اكرم(ص) و حضرت ابراهيم(ع) به عنوان اسوۀ حسنه ياد كرده و جهانيان را به الگوگيرى از آنان فرا خوانده است. پايۀ اصلى شكل‌گيرى شخصيت كودك دوران هفت سال اول زندگى است و تقليد و الگوگيرى بنيان يادگيرى در اين دوران است. والدين، اطرافيان، همبازيها، دوستان و همنشينان، معلّمان و مربيان الگوهاى تأثيرگذار در تربيت دينى كودكان‌اند، ولى نقش پدر و مادر بيش‌تر است.فرزندان از پدر و مادر بيش از ديگران تأثير مى‌گيرند. از اين رو، همواره دين و مذهب و اخلاق و گرايشهاى آنان را مى‌پذيرند. پيغمبر اكرم(ص) نقش گسترده و نافذ اين تأثيرپذيرى را اين‌گونه بيان كرده است كه «هر مولودى بر فطرت الهى زاده مى‌شود، مگر والدين او را يهودى، نصرانى يا مجوسى كنند.» والدين بيش از آنكه در امور دينى به فرزندان خود دستورى دهند، اعمال و رفتارشان الگو قرار مى‌گيرد. چشمان ظريف و تيزبين كودكان مانند دوربين حسّاس از تمام حركات و سكنات والدين و صحنه‌هاى زندگى خانواده فيلم‌بردارى مى‌كنند. از اين رو، در الگودهى والدين به فرزندان براى تربيت دينى رعايت نكات زير ضرورى است:
الف. التزام عملى والدين به دستورات دينى: پدر و مادر بايستى پاك و متديّن و عامل به دستورات دينى باشند. كودك به طور معمول، سخن گفتن، آداب معاشرت، رعايت نظم يا بى‌نظمى، امانت‌دارى يا خيانت، راست‌گويى يا دروغ‌گويى، خيرخواهى يا بدخواهى و آداب و سنن دينى را در محيط خانه فرامى‌گيرد. اگر پدر و مادر به دستورات دينى اهميت دهند، اهل عبادت، نماز، دعا، تلاوت قرآن و توجه به معنويات باشند و موازين اخلاقى را رعايت كنند، بدون شك، بر ابعاد روحى و دينى كودك تأثير سازنده مى‌گذارند. به همين دليل، كودك سه يا چهار ساله هنگام مشاهدۀ نماز والدين به نماز ترغيب مى‌شود و مانند آنان به ركوع و سجود مى‌رود و بسيارى از آداب اسلامى را در خانواده مى‌آموزد.
ب. دقت در انتخاب مدرسه، معلمان و مربيان: والدين در دورۀ دبستان لازم است در انتخاب مدرسه، معلمان و مربيان فرزندان خود دقت نمايند، پس از فرستادن فرزندان به دبستان ارتباطى جدّى و تنگاتنگ با مدرسه و معلّمان و مربيان داشته باشند و در القاى آموزه‌هاى اسلامى و تربيت دينى به فرزندان هماهنگى تامّى با آنان داشته باشند. بايد بكوشند ميان خانه و مدرسه در جهت تربيت دينى تعارض و تضادى نباشد و مشكلات روحى و تربيتى فرزندان خود را با همكارى اولياى مدرسه و با ظرافت برطرف سازند.
ج. كمك به فرزندان در دوست‌يابى: دوستان و همنشينان از الگوهاى رفتارى و تربيتى فرزندان ما هستند. نوجوانان به طور طبيعى عاشق رفاقت و دوستى‌اند و دوست دارند با همسالان خود رفيق شوند و عميق‌ترين روابط دوستانه را با آنها برقرار سازند، ولى به دليل خام بودن و غلبۀ احساسات و بى‌توجهى به مصالح خويش، امكان دارد در دوست‌يابى دچار اشتباهاتى شوند و عناصر ناباب را به دوستى خود برگزينند و موجبات سيه‌روزى خويش را فراهم سازند. از اين رو، والدين وظيفه دارند به آنان كمك كنند، خطر رفقاى ناباب و ضررهاى ناشى از دوستى با آنان را براى آنها توضيح دهند و با منطقى مستدل و خيرخواهانه آنها را از رفاقت با افراد ناصالح و افراط در دوستى برحذر دارند.بدون ترديد رفت و آمد والدين با خانواده‌هاى مذهبى و متشرّع، بردن فرزندان به مساجد و محيطهاى مذهبى و مانند آن به طور غير مستقيم در دوست‌يابى فرزندان تأثير خواهد داشت.
د. جهت‌دهى فرزندان به سمت الگوهاى سالم: والدين مى‌توانند با استفاده از روش الگويى فرزندان خود را به سمت الگوهاى سالم جهت‌دهى نمايند. براى مثال، آنان را به مطالعات دينى و سرگذشت بزرگان دين ترغيب نمايند. كتابهاى مفيد و داستانهاى شيرين و خواندنى را تهيه و به فرزندان خود هديه كنند. در ديدن برنامه‌هاى مفيد تلويزيون و فيلمهاى آموزنده آنها را تشويق كنند. از برنامه‌هاى غير مفيد و فيلمهاى نامناسب انتقاد و روشنگرى نمايند.
2. روش گفتارى
گفتار والدين در شكل‌گيرى افكار و انديشه‌ها و رفتار دينى كودك تأثير چشمگيرى دارد؛ زيرا كودك وابستگى فراوانى به والدين خود دارد، به آنان با ديدۀ مثبت مى‌نگرد و هرچه از آنان دريافت كند، مى‌پذيرد و به آن عمل مى‌كند.
روش گفتارى در موارد زير كاربرد دارد:
الف. آموزش معارف و آداب دينى: پدر و مادر وظيفه دارند معارف و آداب و سنن دينى را به فرزندانشان بياموزند. پيغمبر اكرم(ص) آموزش قرآن را از وظايف پدران در حق فرزندان دانسته، مى‌فرمايد: حَقُّ الْوَلَدِ عَلىٰ وٰالِدِهِ انْ… يُعَلِّمَهُ الْكِتٰابَ حق فرزند بر پدر آن است كه به او قرآن بياموزد.
ب. امر به معروف و نهى از منكر: قرآن كريم مى‌فرمايد:يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نٰاراً تحريم ۶ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! خود و خانواده‌تان را از آتش جهنّم حفظ كنيد.
در روايت است كه وقتى اين آيه نازل شد، يكى از مسلمانان با چشمى گريان نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: من از حفظ و نجات خود عاجزم، چگونه خانواده‌ام را از آتش جهنم حفظ كنم؟ حضرت به او فرمود: بدانان امر كن هر چه را براى خود مى‌پسندى و نهى كن هر چه را براى خود نمى‌پسندى. از اين قبيل روايات بر مى‌آيد كه والدين وظيفه دارند معارف دينى را به فرزندان خود بياموزند و آنان را با خدا، تكاليف دينى، اخلاق و رفتار دينى، آداب معاشرت و مانند آن آشنا سازند. بديهى است كه امر به معروف و نهى از منكر دربارۀ كودكان از حساسيتويژه‌اى برخوردار است، و ممكن است كوچك‌ترين اشتباه و برخورد نادرست، آثار زيانبارى در پى داشته باشد
ج. موعظه و نصيحت: از ديگر كاربردهاى روش گفتارى، پند و اندرز دادن به فرزندان است. موعظه، دل را صفا و جلا مى‌دهد و زمينۀ مناسبى براى پذيرش دستورات دينى در فرزندان ايجاد مى‌كند.
پيغمبر اكرم(ص) مى‌فرمايد: مَنْ كٰانَ لَهُ صَبِىٌّ فَلْيَتَصٰابَّ لَهُ هر كس كودكى دارد، بايد خويش را تا سر حدّ كودكى تنزل دهد.
٣. روش محبت: «محبت» به معناى دوست داشتن است و اثر آن احسان و نرمش و پرهيز از خشونت و سخت‌گيرى است.
محبت در ديدگاه اسلام، رعايت ميلها نيست، بلكه موافق مصلحت و خير و سعادت است؛ گذشته از اينكه در اين محبت كردن، مصلحت فرد به تنهايى مقياس نيست، بلكه مصلحت جمع بايد در نظر گرفته شود.
اسلام در تربيت دينى فرزندان اين گونه مهرورزى و محبت را توصيه كرده است. در سيرۀ معصومين(ع) محبت به فرزندان در همين معناى عاقلانه و منطقى و به صورت قاعده‌اى كلى همواره مورد توجه قرار گرفته است. پيغمبر اكرم(ص) دربارۀ محبت و ترحم به كودكان مى‌فرمايد: احِبُّوا الصِّبْيٰانَ وَ ارْحَمُوهُمْ، وَ اذٰا وَعَدْتُمُوهُم شَيْئاً فَفُوالَهُمْ، انَّ اللّٰهَ لاٰ يَغْضَبُ لِشَىْءٍ كَغَضِبِهِ لِلنِّسٰاءِ وَ الصِّبْيٰانِ
كودكان خود را دوست بداريد و به آنها رحم آوريد و به وعده‌اى كه مى‌دهيد، وفا كنيد. خداوند آن‌گونه كه براى زنان و كودكان خشم مى‌گيرد بر هيچ چيزى خشم نمى‌گيرد.
۴. احترام به شخصيت فرزندان
از سرمايه‌هاى فطرى كه براساس مشيت حكيمانۀ الهى در باطن هر كس نهاده شده است، غريزۀ حبّ ذات است. اين غريزه يكى از پايه‌هاى ثابت تربيت كودك است. والدين مى‌توانند از اين سرمايۀ فطرى در تربيت دينى و اخلاقى فرزندان خود به خوبى استفاده كنند و در پرتو آن بسيارى از ارزشهاى دينى و سجاياى اخلاقى و صفات پسنديده را در فرزندان خود بپرورانند.
از راههاى ارضاى غريزۀ حبّ ذات، احترام به فرزندان، حُسن معاشرت و توجه به شخصيت آنهاست. فرزندانى كه به قدر كافى در خانواده از اكرام و احترام برخوردارند و غريزۀ حبّ ذات آنان به شايستگى ارضا مى‌شود، روحيه‌اى طبيعى و روانى متعادل و زمينۀ مناسب‌ترى براى پذيرش تربيت دينى و اخلاقى دارند.
رسول اكرم(ص) به پيروان خود دستور داده است:
اكْرِمُوا اوْلاٰدَكُمْ وَاَحْسِنُوا آدٰابَهُمْ يُغْفَرْ لَكُمْ.
فرزندان خود را احترام كنيد و آداب آنان را نيكو گردانيد تا آمرزيده شويد.
احترام كردن و شخصيت دادن از بزرگ‌ترين عوامل جلب محبت و اطاعت است. فرزندانى كه احترام و قدر و ارج مى‌بينند و با آنان رفتارى مؤدّبانه مى‌شود، از اوامر پدر و مادر كم‌تر سرپيچى مى‌كنند.
منبع : کتاب تربیت دینی فرزندان ، نعمت الله یوسفیان ، انتشارات زمزم هدایت ، قم١٣٨۶
